Słuch fonemowy prowadzi do opanowania przez dziecko mowy. To umiejętność precyzyjnego słyszenia i różnicowania głosek danego języka. Fonemy rozróżniamy na zasadzie opozycji, np.: dźwięczność – bezdźwięczność, miękkość – twardość, ustność – nosowość.
Świat, który nas otacza to świat dźwięków, są to:
- dźwięki mowy,
- dźwięki muzyczne,
- dźwięki z otoczenia, odgłosy wydawane przez ludzi i zwierzęta; dźwięki różnych urządzeń oraz odgłosy przyrody.
Aby człowiek mógł dobrze funkcjonować w otaczającym go świecie, potrzebuje m.in. sprawnego słuchu.
Prawidłowo rozwinięty słuch fizyczny jest podstawą kształtowania się słuchu muzycznego i fonemowego.
Słuch fizyczny, czyli zdolność słyszenia fal dźwiękowych o częstotliwości 16 – 50000 drgań na sek.
Słuch muzyczny pozwala na wyczucie rytmu, natężenia dźwięku, melodii i wysokości tonu.
Analizator słuchowy odpowiedzialny jest za percepcję (odbiór) dźwięków, ale właściwe ich odbieranie jest możliwe, wtedy, gdy prawidłowo funkcjonuje narząd słuchu. Poprawnie rozwijający się narząd słuchu jest szczególnie ważny u dzieci, ponieważ wskazuje na prawidłowy rozwój mowy i głosu oraz przyswojenia i opanowania odpowiednich form językowych. Wpływa również na ogólny rozwój, nabywanie wiadomości, wymianę myśli i kontakty społeczne.
Zaburzenia słuchu fonemowego w zależności od stopnia nasilenia mogą utrudniać lub uniemożliwiać odbiór mowy już wykształconej.
Proces kształtowania słuchu fonemowego odbywa się w pięciu etapach:
W pierwszym etapie przedfonematycznym dziecko nie tworzy samodzielnie mowy, nie potrafi różnicować dźwięków. Wydawane przez dziecko dźwięki nie mają charakteru intencjonalnego.
Drugi etap to początek różnicowania fonemów, dziecko nie mówi w pełni poprawnie, nie odróżnia mowy prawidłowej od błędnej. Stopniowo uczy się różnicować fonemy do siebie najbardziej podobne.
Trzeci etap to różnicowanie fonemów, dziecko jest w stanie odróżnić od siebie wymowę poprawną i niepoprawną oraz poszczególne fonemy.
Wiek przedszkolny to czwarty etap, w którym dziecko prawidłowo różnicuje fonemy, ale mogą się zdarzać niewielkie błędy. Wymowa jest prawidłowa. Akceptowalne są nieliczne odstępstwa od normy.
Piąty etap to 6-7 rok życia dziecka, słuch fonemowy powinien być całkowicie ukształtowany.
Istotną rolę w kształtowaniu i rozwijaniu słuchu fonemowego odgrywa rozwijanie u dzieci świadomości fonologicznej, wykształcenie u dzieci umiejętności różnicowania pojęcia głoska-litera, wyjaśnienie, na czym polega zastępowanie dźwięków mowy literami i odwrotnie. Nabywanie trwałych skojarzeń odbywa się poprzez systematyczne ćwiczenia, zwłaszcza u dzieci z ryzyka niepowodzeń. Umiejętność dostrzegania różnicy pomiędzy głoską a literą kształtuje się u dzieci dopiero w młodszym wieku szkolnym.
Jak objawiają się problemy ze słuchem fonemowym?
Zaburzenia słuchu fonematycznego mogą stać się przyczyną wielu problemów związanych z rozwojem mowy oraz nauką czytania i pisania. Dzieci, u których diagnozuje się deficyt w zakresie percepcji słuchowej, możemy zaobserwować następujące błędy i właściwości:
- utrudnienia w odbiorze mowy,
- opóźnienie rozwoju mowy,
- wady wymowy,
- niewłaściwa realizacja głosek,
- dysleksja
- problemy z zapamiętywaniem i powtarzaniem poleceń, dłuższych ciągów wyrazowych i zdań,
- zaburzenia w kształtowaniu się mowy lub zaburzenia w mowie już ukształtowanej,
- trudności w czytaniu i pisaniu bądź w nauce tych czynności,
- opuszczanie wyrazów lub ich części w czytaniu,
- kłopot ze zrozumieniem złożonych poleceń werbalnych,
- ubogie słownictwo,
- trudności w tworzeniu zdań i wypowiedzi pisemnych oraz ustnych,
- problem z zapisywaniem wyrazów ze zmiękczeniami,
- trudności w analizie i syntezie sylab i głosek w wyrazie,
- kłopot z rozróżnianiem podobnych słów,
- problemy z kinestezją artykulacyjną, czyli odpowiednim ułożeniem narządów mowy do wypowiadania konkretnych głosek,
- trudności w nauce historii, przyrody i nauce języków obcych,
- słabsza pamięć słuchowa,
- trudności w uczeniu się pamięciowym piosenek, wierszy, tabliczki mnożenia,
- mogą występować również trudności ze zrozumieniem instrukcji nauczyciela.
Wyżej wymienione trudności należy skonsultować z logopedą, który zaleci m.in. ćwiczenia wspomagające rozwój słuchu fonemowego oraz ćwiczenia prawidłowego układania narządów mowy podczas wypowiedzi, które będą korygować braki dziecka w rozwoju mowy. Należy również wykonać profilaktyczne badania słuchu, aby mieć pewność, czy zaburzenia te, nie są wynikiem nieprawidłowości związanych ze słuchem fizycznym.
Jakie są przyczyny zaburzenia słuchu fonemowego?
Do tej pory nie ustalono etiologii zaburzenia słuchu fonemowego. Przyczyny są wielorakie. Podłożem zakłóceń słuchu fonematycznego mogą być nieprawidłowości związane z zaburzeniem ze strony układu nerwowego lub nieprawidłowości w funkcjonowaniu układu słuchowego.
Jak ćwiczyć i wspomóc słuch fonemowy?
Słuch fonemowy można ćwiczyć i wypracować, dlatego istotne jest wczesne wykrycie nieprawidłowości. W przypadku występowania tego rodzaju trudności u dziecka bardzo ważna jest regularność oraz konsekwencja. Słuch fonemowy pełni na tyle znaczącą funkcję w życiu człowieka, że nie powinno się lekceważyć problemów z nim związanych. Zanim rozpoczniemy pracę nad prawidłową wymowę dziecka oraz zapisem wyrazów, należy zacząć od ćwiczeń związanych z poszczególnymi głoskami i odróżnianiem ich od siebie. Istnieje wiele możliwości rozwijania słuchu fonematycznego w codziennych warunkach domowych:
- zabawy na zasadzie jest dźwięk, nie ma dźwięku? (np. radio gra, radio nie gra itd.)
- wskazywanie lokalizacji źródła dźwięku
- rozróżnianie dźwięków:
-gry instrumentach muzycznych
-nagranych odgłosów zwierząt, pojazdów itp. i zabawa w ich naśladowanie
-wydawanych przez samochody, zjawiska pogodowe, sprzęty gospodarstwa domowego
-przedmiotów po charakterystycznym dla nim dźwięku
-dźwięku głośnego, a dźwięku cichego
-dźwięku długiego, a dźwięku krótkiego
- łączenie ze sobą wyrazów rymujących się
- dzielenie wyrazów na sylaby i głoski
- segregowanie wyrazów pod względem ich długości
- pokazywanie obrazków, przedmiotów zaczynających się na określoną głoskę
- tworzenie wyrazów z podanych głosek
- różnicowanie głosek dźwięczna – bezdźwięczna
- różnicowanie głosek z trzech szeregów
- wskazywanie przez podniesienie ręki usłyszanej określonej sylaby spośród innych
- różnicowanie głosek opozycyjnych w wyrazach
- rysowanie obrazków na podstawie podanej instrukcji słownej
- zachęcanie do dłuższych wypowiedzi na tematy znane dziecku
- opisywanie własnymi słowami przedmioty
- odtwarzanie usłyszanych układów rytmów przez ich wyklaskiwanie, wystukiwanie
- nauka na pamięć wierszyków, piosenek, krótkich tekstów
- opowiadanie treści obrazka, słyszanych opowiadań
Istotna podczas pracy nad słuchem fonemowy jest bajkoterapia, dzięki której rozwijamy zasób słownictwa, wyobraźnię i ćwiczymy koncentrację uwagi.
Trening słuchowy może być świetną zabawą dla dzieci. Ważne, aby ćwiczenia były zmienne. Można ją przekształcić we wspólnie spędzony czas, rodzinną rozrywkę czy konkurs.
Wczesna reakcja na nieprawidłowy rozwój słuchu fonemowego umożliwi dziecko łatwiej osiągnąć dojrzałość szkolną.
Bibliografia:
Cieszyńska-Rożek J., (2018). Neurobiologiczne podstawy rozwoju poznawczego. Słuch. Kraków: Centrum Metody Krakowskiej.
Grabias S., Panasiuk J., Woźniak T., (2015). Logopedia. Standardy postępowania logopedycznego. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Tońska-Szyfelbein A., (2019). Chodzą słuchy czyli ćwiczenia usprawniające percepcję słuchową dla uczniów klasy IV-VIII szkoły podstawowej. Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia.
